De zaak Shell - Klimaatrechtszaak is theaterhit
04/04/24
De zaak Shell is een absolute theaterhit. Het toneelstuk over een bekende rechtszaak tegen de klimaatverandering werd geselecteerd voor het Nederlands Theaterfestival, het werd verfilmd én er werd een opera van gemaakt. Nu is de Belgische versie, met Michaël Pas in een van de hoofdrollen, te zien in de Lijsterbes.
Het Brusselse hof van beroep oordeelde eind november 2023 in een arrest van 160 pagina’s dat de Belgische staat, het Brusselse én het Vlaamse Gewest hun klimaatdoelstellingen moeten optrekken. Op straf van dwangsommen die later zullen worden bepaald, moet de uitstoot van broeikasgassen met 55 procent omlaag tegen 2030 (tegenover 1990). Anders schenden de overheden het recht op leven en het recht op privé- en familieleven die in het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens staan. De rechtszaak werd in 2015 al aangespannen door de vzw Klimaatzaak en zowel in eerste aanleg als in beroep gewonnen. Inmiddels besloot de Vlaamse Regering om naar cassatie te trekken, met het argument dat de uitspraak in zou gaan tegen de scheiding der machten.
De orde van de dag
We halen dit nieuwsfeit aan om aan te geven hoe – in een context van recordtemperaturen, uitzonderlijke weerfenomenen, bosbranden, overstromingen en aardverschuivingen – rechtszaken steeds vaker het strijdtoneel worden voor klimaatactivisten, bedrijven en overheden. Gerechtelijke uitspraken tegen beleidsmakers en bedrijfsleiders zouden wel eens tot meer verandering kunnen leiden dan gedragswijzigingen van individuele consumenten. In Nederland waren klimaatrechtszaken al langer aan de orde van de dag. Zo was er in 2013 de beroemde en gewonnen Urgenda-klimaatzaak tegen de Nederlandse overheid, en in 2018 de zaak Shell, die het oliebedrijf dwong tot een fikse CO2 -reductie. Deze laatste rechtszaak werd dus het uitgangspunt De zaak Shell is een absolute theaterhit. Het toneelstuk over een bekende rechtszaak tegen de klimaatverandering werd geselecteerd voor het Nederlands Theaterfestival, het werd verfilmd én er werd een opera van gemaakt. Nu is de Belgische versie, met Michaël Pas in een van de hoofdrollen, te zien in de Lijsterbes. voor een theaterstuk over het fenomeen. Drie jaar lang analyseerden theatermakers Anoek Nuyens en Rebekka de Wit van gezelschap De Nwe Tijd de speeches van Shell-toplui, ze lazen beleidsnota’s en bezochten aandeelhoudersvergaderingen. Nuyens licht toe: ‘Waar het in de Urgenda-zaak vooral draaide om de zorgplicht die de Nederlandse overheid heeft tegenover haar burgers, speelde in de Shell-zaak vooral het voorzorgsbeginsel een rol. Dat zegt dat je er melding van moet maken als je producten maakt waarvan een vermoeden bestaat dat ze in de toekomst zullen leiden tot ernstige (klimaat)schade. Dat heeft Shell niet gedaan, hoewel ze wisten dat wat zij deden grote gevolgen zou hebben.
Dat blijkt bijvoorbeeld uit hun eigen vraag aan een architect om een van hun booreilanden twee meter hoger te maken, omdat ze zelf vreesden dat de zeespiegel zou stijgen. Maar ook uit hun film Climate of concern uit 1991, waarin ze mensen waarschuwden voor de gevolgen van klimaatverandering.
Vijf pleidooien
Het onderzoek van Nuyens en de Wit resulteerde uiteindelijk in een theatertekst met vijf pleidooien: van een Shell-CEO (gespeeld door Michaël Pas), een politica, een consument, een burger en een jongere. Door die veelheid aan perspectieven aan te bieden willen de theatermakers de toeschouwers een uitweg bieden uit het erg gepolariseerde klimaatdebat. ‘De drijfveer van ons project is om de hoopvolle evoluties in de rechtbank aan zo veel mogelijk mensen te laten zien’, zegt Nuyens. ‘Ik denk dat veel mensen zich enorm veel zorgen maken en moe en treurig worden van allerlei cijfers, rapporten en beweringen. In ons theaterstuk weet niemand van de vijf hoofdrolspelers precies wie verantwoordelijk is voor wat. Allemaal proberen ze de verantwoordelijkheid naar elkaar door te schuiven. Shell wijst naar de consument door te zeggen dat die fossiele brandstoffen blijft kopen, de consument wijst naar de overheid, en die weer naar de burgers en de bedrijven. Systemen en crisissen zijn dan ook meestal zo complex dat we niet alleen de anderen als schuldige kunnen aanwijzen. Kunst kan al die uiteenlopende perspectieven bij elkaar brengen en erop wijzen dat de klimaatcrisis een verantwoordelijkheidscrisis is.’
Recht je hart in
De zaak Shell werd ondanks de coronacrisis een hit. Er kwam ook een verfilming en recent nog een operabewerking van. Nuyens getuigt dat ze toeschouwers soms ziet huilen tijdens het applaus achteraf. Klimaatjournalisten komen gelukkig de zaal uit omdat ze opeens weer zien dat het niet gaat om een gepolariseerd goed-fout tussen twee partijen. Hoe verklaart ze dat succes? ‘Onze voorstelling gaat via je hoofd recht je hart in. We hebben ze gemaakt onder het motto van Oscar Wilde: Kunst moet degenen die ongerust zijn geruststellen, en degenen die zich te comfortabel voelen ongemakkelijk maken.’
Oefenen voor de werkelijkheid
De makers zien zichzelf uitdrukkelijk als kunstenaars en niet als activisten. ‘Een activist is iemand die heel doelgericht een wereldbeeld uitdraagt, terwijl een kunstenaar alle partijen ruimte geeft’, zegt Nuyens. ‘Ik noem me soms wel een taalactivist omdat ik wél geloof dat we via taal de werkelijkheid kunnen beïnvloeden. Zo droom ik ervan om, net zoals Shell, een zogenaamde ‘scenarioafdeling’ op te richten voor burgers. Op de scenario-afdeling van Shell werken mensen die fulltime scenario’s voorspellen en uitwerken waar het bedrijf in de toekomst misschien mee te maken krijgt. Zo heeft die scenarioafdeling in 1998 zélf voorspeld dat Shell ooit geconfronteerd zou worden met een grote klimaatrechtszaak. Ik vind dat er voor burgers ook zulke plekken gemaakt moeten worden, waar je op een toegankelijke, creatieve en intelligente manier geïnformeerd wordt over mogelijke toekomstscenario’s. Zodat je net als Shell ook een beetje kan repeteren voor de werkelijkheid.’
